چشم مصنوعی یا پروتز چشم چیست؟ انواع چشم مصنوعی، عوارض و روش نگهداری

هنگامی که در اثر حادثه یا بیماری به چشم فرد آسیب غیر قابل جبران می رسد، باید چشم را تخلیه کرد. بعد از خارج کردن چشم، چهره فرد زیبایی خود را از دست می دهد که برای جبران آن می توان از چشم مصنوعی یا پروتز چشم استفاده کرد. برای این کار پزشکان ابتدا یک ایمپلنت داخل کاسه چشم فرد جاسازی می کنند که دائمی است. سپس چشم مصنوعی متناسب به چشم دیگر طراحی شده و درون ایمپلنت قرار می گیرد. این چشم مصنوعی قابل حرکت و قابل برداشتن است. جنس پروتز چشمی از یک ماده پلاستیکی شفاف، با استحکام و سخت است. هر چند چشم مصنوعی زیبایی چهره فرد را به او باز می گرداند اما بینایی فرد از بین رفته است و تا کنون چشم مصنوعی با قابلیت دیدن اختراع نشده است.

برای مشاهده نمونه کارهای ساخته شده توسط کلینیک چشمان و سفارش چشم مصنوعی خود، صفحه چشم مصنوعی در اصفهان را مشاهده کنید و جهت کسب اطلاعات بیشتر درباره چشم مصنوعی در ادامه این مقاله همراه ما باشید.

پروتز چشم یا چشم مصنوعی چیست؟

چشم مصنوعی (Ocular prosthesis) یا پروتز چشم با نام چشم شیشه ای هم شناخته می شود. این چشم ساخته شده، ظاهر و صورت افرادی که چشم شان را در اثر حادثه یا بیماری از دست داده اند را بهتر و زیباتر می کند. چشم مصنوعی یک چشم واقعی نیست که بتواند ببیند، بلکه گودی چشم از دست رفته را پر می کند و شبیه چشم واقعی فرد ساخته می شود.

اگر کل چشم تخلیه شود، ابتدا یک ایمپلنت داخل کاسه چشم جاسازی می شود و سپس چشم مصنوعی داخل آن قرار می گیرد. چشم مصنوعی یا پروتز چشم معمولا آنقدر طبیعی به نظر می رسد که افراد عادی قادر به تشخیص آن نیستند!

تخلیه چشم و استفاده از چشم شیشه ای از زمان های قدیم استفاده می شده است؛ در حفاری های شهر سوخته در سیستان و بلوچستان که قدمتی 5 هزار ساله دارد، جسدی پیدا شد که چشم آن تخلیه شده و به جای چشم، گوی شیشه ای کار گذاشته شده بود.

آیا چشم مصنوعی با قابلیت بینایی وجود دارد؟

چشم مصنوعی با قابلیت بینایی هنوز اختراع نشده است اما اقداماتی در راستای رسیدن به این دستاورد بزرگ برداشته شده است. برای اطلاع بیشتر در زمینه چشم مصنوعی با قابلیت دیدن این مقاله را ببینید: چشم مصنوعی با قابلیت دیدن

قسمت های چشم مصنوعی

پروتز چشم یا چشم مصنوعی دو قسمت دارد:

– پوسته بیضی شکل بیرونی که قسمت سفید چشم را تشکیل می دهد.

– قسمت گرد مرکزی که رنگی بوده و عنبیه و مردمک را شبیه سازی می کند.

پروتز چشم یا چشم مصنوعی شامل عنبیه رنگی و رگ های خونی در ناحیه سفید است که با دست به دقت نقاشی می شوند تا با چشم سالم مطابقت داشته باشند. بنابراین اندازه مردمک چشم مصنوعی ثابت است چون نقاشی شده است.

پزشکان توصیه می کنند که بعد از عمل جراحی که منجر به تخلیه چشم فرد می شود، پروتز چشم یا چشم مصنوعی به جای آن نصب شود. این چشم مصنوعی علاوه بر زیبایی ظاهر فرد، باعث عملکرد صحیح پلک می شود.

علت های از دست دادن چشم

از دست دادن چشم می تواند علت های مختلفی داشته باشد، از جمله جراحت غیر قابل جبران در اثر حادثه، گلوکوم یا آب سیاه، عفونت داخل چشم و تمور چشمی. گلوکوم یا آب سیاه یک بیماری چشمی است که در آن به چشم و عصب بینایی فشار وارد شده و در صورت عدم معالجه می تواند باعث نابینایی شود. عفونت داخل چشم و تمور چشمی هم در بعضی موارد که امکان حفظ و بهبود چشم طبیعی وجود ندارد می تواند منجر به کوری شود.

انواع و مراحل تخلیه چشم

در تخلیه چشم، عضلاتی که به بیرون کره چشم وصل بوده و باعث حرکت چشم می شوند، برداشته نمی شود. تنها در موارد تومورهای بدخیم خارج چشمی، پزشکان مجبور به تخلیه کامل حدقه می شوند. دو روش جراحی برای برداشتن چشم و تخلیه حدقه چشم وجود دارد:

1- تخلیه داخل کره چشم و خارج کردن محتویات داخل (Evisceration):

در این روش بخش ژله ای داخل چشم (شامل عنبیه و قرنیه) با مکش (ساکشن) خارج می شود. این کار با ایجاد یک برش جلوی چشم انجام می شود. در این روش بخش بیرونی (صلبیه) و بافت های متصل به کاسه چشم حفظ می شود. مزیت این روش زیبایی بیشتر چهره فرد است  نسبت به حالتی که کل چشم تخلیه شود. با گذاشتن پروتز در بخش تخلیه شده ی چشم، تحرک چشم مصنوعی بیشتر خواهد بود.

2- تخلیه کل حدقه، شامل چشم، عضلات و سایر بافت ها (Enucleation): در این روش، کل کره چشم بریده و برداشته می شود.

در این روش کره چشم و ماهیچه و ساختارهای داخلی چشم برداشته می شود. تنها صلبیه و گاهی قرنیه باقی می ماند. تصمیم در مورد نوع تخلیه توسط پزشک و با توجه به میزان آسیب دیدگی چشم و شرایط آن گرفته می شود. عمل جراحی تخلیه چشم معمولا با بی حسی موضعی و به همراه داروهای آرام بخش و مسکن انجام می شود. بیهوشی کلی معمولا نیازی نیست و اختیاری است. بعد از عمل هم آنتی بیوتیک به صورت قطره چشمی تجویز می شود و چشم به مدت چند ماه باید پوشانده شود تا بهبود یابد.

3- تخلیه کل حدقه چشم به همراه بافت های متصل به صلبیه چشم (Exenteration)

در این روش تمامی محتویات کاسه چشم به همراه عضلات متصل به صلبیه به علت آسیب جدی تر از چشم جدا می شوند. حتی در شرایطی که فرد دچار سرطان پوست و عفونت وخیم باشد، ممکن است پزشک پلک ها را نیز جدا سازد. پس علاوه بر پروتز چشم، نیاز است بخش های از بین رفته پوست صورت در اطراف چشم هم برای بیمار طراحی و نصب گردند.

مراحل جراحی و گذاشتن پروتز چشم

بعد از تخلیه چشم و بهبود چند ماهه، یک ایمپلنت چشمی که قطعه ای جداگانه است به صورت دائمی و عمیق و با عمل جراحی در کاسه چشم کاشته می شود. سپس چشم مصنوعی که قابل جدا شدن است، و از قبل متناسب با چشم فرد ساخته شده، داخل ایمپلنت قرار می گیرد. چشم مصنوعی متحرک است اما حرکت آن کمتر از حرکت چشم واقعی است (منبع).

چون بعد از عمل جراحی، کاسه چشم ممکن است به مرور زمان تغییر شکل دهد، گاهی لازم است چند هفته یا چند ماه بعد از نصب چشم مصنوعی، تغییرات جزئی برای جفت شدن و تنظیم شدن بهتر آن با شکل جدید چشم انجام شود.

بعد از تخلیه چشم و کاشت پروتز کاسه چشم، فرد ممکن است دچار چالش های روحی و روانی شود؛ بنابراین بهتر است مشاوره های روانی و حمایت های عاطفی توسط متخصصین و جمع های حمایت کننده از فرد انجام شود.

پولیش پروتز چشم

در اثر استفاده مکرر از پروتز چشم و همچنین تمیز کردن چشم، خراش های کوچ و بسیار سطحی روی سطح پروتز ایجاد می شود که البته طبیعی است و جای نگرانی نداشته و نیاز به برطرف شدن دارند. برای برطرف کردن این خراش های بسیار باریک، پروتز چشم توسط متخصص، پولیش و تمیز می شود. پولیش پروتز چشم باید حداقل یک بار در سال انجام شود. برای کودکان، پروتز هر سه تا شش ماه توسط متخصص بررسی شده و درصورت نیاز پولیش انجام می شود.

در صورت عدم پولیش چشم مصنوعی در فواصل منظم، ممکن است حدقه چشم و یا پلک ها دچار آسیب دیدگی شوند. پولیش صحیح و همچنین شستشو و مراقبت از پروتز چشم باعث کاهش یافتن چرک و عفونت می شود.

در صورتی که احساس خارش در پلک های خود دارید یا دچار آب ریزش یا ناراحتی چشمی شده اید، احتمالاً وقت آن است که پروتز شما توسط متخصص بررسی، تمیز و پولیش شود.

چشم مصنوعی قابل حرکت

همان طور که گفته شد پروتز چشم متحرک وجود دارد و  امروزه چشم مصنوعی قابلیت حرکت دارد. اکثر افراد خواهان نصب چشم مصنوعی متحرک هستند و این کار امکان پذیر است. اما قابلیت حرکت چشم مصنوعی کمتر از چشم واقعی است. برای اطلاعات بیشتر در این زمینه به مقاله پروتز چشم متحرک مراجعه کنید.

چرا از چشم مصنوعی استفاده می شود؟

بعد از تخلیه چشم، ظاهر صورت مناسب نیست. چشم مصنوعی ظاهر صورت را بهبود می دهد. برای بعضی افراد ترجیح بر این است که از  چشم بند یا بانداژ روی چشم تخلیه شده استفاده کنند. در صورتی که چشم به کلی تخلیه شده باشد، کاشت چشم مصنوعی یا پروتز کاسه چشم می تواند مانع رشد بافت های اطراف محل تخلیه شده شود و از پر شدن فضای آن جلوگیری کند. در هر صورت پروتز چشم یا چشم مصنوعی نمی تواند بینایی فرد را به او بازگرداند.

پروتز چشم یا چشم مصنوعی از چه چیزی ساخته می شود؟

در قدیم چشم مصنوعی یا شیشه ای واقعا از شیشه ساخته می شد. امروزه چشم مصنوعی از اکریلیک سخت ساخته می شود (منبع). اکریلیک یک ماده پلاستیکی شفاف با استحکام، سختی و شفافیت نوری فوق العاده است.

برای نصب چشم مصنوعی، ابتدا یک ایمپلنت در کاسه چشم جاسازی می شود و سپس چشم مصنوعی در آن قرار می گیرد. این ایمپلنت چشمی یک قطعه جداگانه، سخت و گرد است که با عمل جراحی به صورت دائمی در کاسه چشم قرار می گیرد. این ایمپلنت چشمی معمولا قبل از اینکه در کاسه چشم جاسازی شود، با بافت های زنده یا بالشتک مصنوعی پوشانده می شود.

عوارض چشم مصنوعی یا پروتز چشم

عمل تخلیه چشم یک عمل جراحی بی خطر است و به ندرت باعث عوارض جدی می شود. عوارض شایع تخلیه چشم شامل عفونت، اسکار (ترمیم ناقص بافت ها)، خونریزی، ورم و درد است.

نگهداری پروتز چشم

اگر پروتز چشم خشک شود لایه های آن از هم جدا می شوند، بنابراین شما باید همیشه آن را مرطوب نگه دارید. زمانی که پروتز داخل کاسه چشم است، به طور طبیعی اشک تولید شده و رطوبت کافی برای سلامت پروتز فراهم می شود. اگر می خواهید برای مدتی (مثلا هنگام خواب) چشم مصنوعی خود را بردارید، بهتر است آن را در یک ظرف کوچک حاوی آب نمک یا آب جوشیده سرد شده قرار دهید. البته این آب نیز باید عوض شده و پس از مدتی از آب تمیز جدید استفاده شود.

• دست های خود را قبل از دست زدن به پروتز بشویید.
• برای تمیز کردن پلک چشم مصنوعیتان، جهت پاکسازی به سمت بینیتان باشد؛ در غیر اینصورت ممکن است پروتز از جایش بیرون بیاید.
• پروتز را با هر ماده ی شیمیایی مثل الکل یا ژل ضدعفونی کننده تمیز نکنید؛ چون این مواد ممکن است به پروتز یا کاسه چشم شما آسیب بزند. بهتر است بخش اکریلیک را ماهی یکبار با آب و صابون بشویید و آن را خشک نمایید.
• در خواب چشم پروتزی را بیرون نیاورید، مگر اینکه نظر پزشک چیز دیگری باشد.
• برای قرار دادن چشم مصنوعی در جای خودش بهتر است از یک پلانچر مخصوص استفاده کنید.
• پروتز را به دفعات از جای خود بیرن نیاورید.
• می توانید از قطره های چشمی روان کننده درون چشم خود استفاده کنید.
• هر سال پروتز را برای بررسی و پولیش نزد آکولاریست ببرید.
• هر پنج سال یکبار پروتز خود را تعویض کنید.

جهت مطالعه بیشتر در این خصوص مقاله نگهداری و مراقبت از پروتز چشم را ببینید. در این مقاله همچنین با تصویر و ویدیو روش صحیح درآوردن و قراردادن پروتز آورده شده است.

مراحل ساخت چشم مصنوعی

مدت زمان لازم برای ساخت چشم مصنوعی برای هر بیمار متفاوت است؛ اما بطور میانگین حدود 3 ساعت و نیم زمان می برد. در کل دو نوع پروتز برای بیماران وجود دارد. نوع اول آن برای بیمارانی است که کور بوده یا قسمتی از چشم آنها برداشته شده است. این پروتز نازک، متناسب با فرم چشم بیمار ساخته می شود و بر روی قسمت مورد نظر نصب می گردد. نوع دوم نیز برای بیمارانی است که کل چشم آنها تخلیه شده باشد. مراحلی که در ادامه شرح داده شده است برای نوع دوم می باشد:

1. چشم پزشک به بررسی حفره چشم می پردازد و تمامی ابعاد و محیط چشم را اندازه گیری می کند.
2. عنبیه مصنوعی میله ای از جنس پلاستیک بوده که با استفاده از دستگاه تراش به آن فرم داده می شود. در این مرحله آکولاریست به رنگ کردن آن می پردازد و آن را با رنگ چشم سالم بیمار مقایسه می کند. قطر عنبیه متناسب با قطر عنبیه بیمار انتخاب می شود. در این مرحله، آکولاریست، کانفورمر که برای نگه داشتن حدقه چشم از آن استفاده می کند را بر می دارد.
3. در این مرحله یک پوسته مومی برای قالب گیری و به دست آوردن شکل حفره چشم بیمار تراش داده شده و در حفره چشم بیمار قرار داده می شود. در این پوسته یک دکمه آلمینیومی قرار دارد که رنگ عنبیه رنگ شده را شبیه سازی می کند. پس از قرار دادن این پوسته، دو حفره نیز در آن ایجاد می گردد.
4. حال پودر سفیدی که از جلبک دریایی به دست آمده را با مقداری آب مخلوط می کنند و کرم به دست آمده که آلژینات نام دارد را بر روی پوسته مومی می ریزند. با این کار، پوسته به داخل حفره ها رانده می شود تا عملیات قالب گیری انجام شود. دو دقیقه طول می کشد تا آلژینات سفت شود و فرم دقیق کاسه چشم فرد شکل بگیرد. پس از سفت شدن، پوسته و آلژینات را از چشم فرد خارج می کنند.
5. آکولاریست مجددا رنگ عنبیه را چک می کند و در صورت نیاز آن را اصلاح می کند. کانفورمر پلاستیکی نیز در این مرحله مجددا در داخل چشم گذاشته می شود.
6. قالب گیری با استفاده از کست ساخته شده از گچ قالب گیری انجام می شود. این کست از دو قسمت تشکیل شده که پلاستیک را درون آن می گذارند و دو قسمت را می بندند تا روی پلاستیک را بپوشاند و در نهایت چشم مصنوعی ساخته شود. پس از گذشت حدود 7 دقیقه که گچ سفت شد، موم و آلژینات برداشته شده و پلاستیک سفید رنگ را درون گچ می گذارند. حال دو قسمت را به هم می چسبانند تا پلاستیک تحت فشار قرار گیرد و آن را به مدت 23 دقیقه در آب جوش می گذارند. سپس آن را خارج می کنند تا سرد شود.
7. در این مرحله، پلاستیک به شکل قالب در می آید و سفت می شود و به همراه عنبیه در محل مناسب قرار می گیرند. سپس حدود 0.5 میلی متر از سطح قدامی پروتز گرفته می شود و طوری برش داده می شود تا یکدست شود. در نهایت رگ های صلبیه نیز برای شباهت بیشتر با چشم واقعی، روی چشم مصنوعی کشیده می شوند. رنگ عنبیه را نیز می توان در این مرحله تغییر داد.